O Stowarzyszeniu

Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej to jedna z najstarszych i najbardziej zasłużonych organizacji pozarządowych w Polsce. Jej początki sięgają lat 50-tych ubiegłego wieku, gdy zaistniał przychylny klimat do utworzenia w mieście regionalnego stowarzyszenia społeczno-kulturalnego. Świadkami, którzy dzisiaj potwierdzają działalność organizacji są sprawozdania, kroniki, ustne przekazy świadków i współtwórców. Wymownymi zaś dokumentami są obiekty turystyczne, tablice pamiątkowe i pomniki. Bez pracy społeczników nie byłoby dziś dwóch sztandarowych zabytków techniki związanych z górnictwem kruszców srebra, ołowiu i cynku tj. Sztolni Czarnego Pstrąga i Zabytkowej Kopalni Srebra. Z inicjatywy Stowarzyszenia powstał także Skansen Maszyn Parowych, święto miasta „Dni Gwarków” i lokalne Muzeum, a także popularny tygodnik „Gwarek”. Jako strażnicy dziedzictwa, Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej uratowało od zniszczenia i zapomnienia wiele miejsc i obiektów zabytkowych

Od początku swego istnienia Stowarzyszenie jest organizacją samofinansującą się. Nie otrzymuje ono żadnych dotacji z budżetu państwa, ani środków finansowych na prowadzenie swej działalności. Utrzymuje się wyłącznie z własnych wypracowanych środków tj. składek członkowskich, sprzedaży własnych wydawnictw i dochodów z prowadzonej działalności turystycznej. Wszystkie wypracowane środki przeznacza na prowadzenie swej społecznej działalności statutowej.

Lata 20. XX w.

Pionierzy przedwojennej turystyki podziemnej

Szlachetna idea opieki nad zabytkami regionu oraz kultywowanie pięknych tradycji tej Ziemi zrodziły się na bazie historii związanej z przemysłem wydobywczym. Już sama nazwa miasta wskazuje na jego górniczy rodowód. Przez cztery stulecia górnictwo tarnogórskie wydrążyło ponad 20 tysięcy szybów, szybików i ponad 150 kilometrów chodników. W celu zachowania tego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń, powstało wiele koncepcji nie tylko jak je chronić, ale także pokazać szerszej publiczności w formie podziemnego muzeum. Badania podziemi tarnogórskich rozpoczęły się już w latach 20-stych XX wieku.

Lata 30. XX w.

W kolejnej dekadzie magistrat Tarnowskich Gór powołał zespół specjalistów w celu zbadania dawnych wyrobisk górniczych oraz sztolni i opracowania programu budowy kopalni pokazowej. Grupę tworzyli: prof. Józef Piernikarczyk - pedagog, autor kilku dzieł, m. in. dwutomowej „Historii górnictwa i hutnictwa na Śląsku”, odkrywca „Ordunku Gornego” z 1528 r., inż. Feliks Piestrak – dyrektor Szkoły Górniczej w Tarnowskich Górach, Teodor Mosch, Jan Nowak – kronikarz Ziemi Tarnogórskiej, autor poematu „Pieśń nad Odrą” oraz Fryderyk Antes, ówczesny burmistrz miasta Tarnowskie Góry. Pierwsze próby uruchomienia fragmentu podziemi dla turystów grupa podjęła w połowie lat 30-stych tworząc koncepcję trasy między szybami Pokój oraz Spess. Niewielki ruch turystyczny udało się wkrótce poprowadzić w rejonie Stacji Wodociągowej Staszic.

W 1937 roku Tarnowskie Góry przystąpiły do Związku Propagandy Turystyki Województwa Śląskiego, uruchamiając w mieście jego oddział. Do miasta gwarków zaczęło przybywać coraz więcej turystów. Nie bez powodu w maju 1938 roku Polskie Biuro Podróży ORBIS otworzyło tu swoją agencję. W tym samym roku, na zasadzie dzierżawy, miasto otrzymało od Skarbu Państwa nadanie górnicze na budowę kopalni pokazowej "Bolesław Śmiały". Obszar o pow. 208 ha wydzielono w rejonie byłego szybu Anioł. Umowa miała obowiązywać przez 25 lat. Niestety wybuch drugiej wojny światowej wstrzymał rozwój tego projektu.

Lata 50. XX w.

Założenie Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej

Kontynuacji prac w okresie powojennym podjął się sztygar górniczy Alfons Kopia (1902-1962), który współpracował z zespołem badaczy jeszcze przed wybuchem wojny. Był to człowiek niezwykle rozmiłowany w historii regionu tarnogórskiego, zbieracz materiałów i dokumentów z zakresu historii i zabytków górnictwa tarnogórskiego. Razem z Józefem Piernikarczykiem opracował pierwszą mapę tarnogórskich podziemi.

W 1951 roku Alfons Kopia, jako radny Powiatowej Rady Narodowej w Tarnowskich Górach, wzbudził zainteresowanie członków ówczesnej Komisji Kultury Powiatowej Rady Narodowej zabytkami górniczymi miasta gwarków. W drugiej połowie marca 1953 roku grupa entuzjastów historii Tarnowskich Gór powołała Komitet dla Spraw Historii Zabytków Ziemi Tarnogórskiej. Akt erekcyjny podpisało siedemnaście osób. W skład Komitetu weszli: Wilhelm Błaszczyk, Zbigniew Cichowski, Józef Denkiewicz, Józef Galos, Feliks Konieczny, Alfons Kopia, Norbert Kot, Jarosław Kucharski, Bolesław Lubosz, Jerzy Minkus, Józef Niedziela, Jan Niklas, Czesław Piernikarczyk, Jerzy Spałek, Paweł Spałek, Roman Spyra oraz Stanisław Wyciszczak.

15 czerwca 1953 r. Komitet skierował pismo do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie (ówczesna nazwa Katowic) z prośbą o zarejestrowanie Stowarzyszenia pod nazwą: Komitet dla Spraw Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej. 17 listopada 1953 r. instytucja ta została zarejestrowana jako Stowarzyszenie Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej (w 1960 r. zmieniono nazwę Stowarzyszenia na: Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, która funkcjonuje po dziś dzień). W połowie grudnia otrzymano zatwierdzony statut, opracowany przez Józefa Niedzielę. Te prawne uregulowania pozwoliły na przygotowanie I Walnego Zebrania i wyboru władz Stowarzyszenia. Odbyło się ono 31.01.1954 r., a pierwszym Przewodniczącym Zarządu został Alfons Kopia.

Ustalono obszary działalności organizacji oraz zalecono ścisłą współpracę z władzami konserwatorskimi, muzealnymi odnośnie archiwizacji zbiorów, zabezpieczania, konserwacji i odbudowy zabytków powiatu tarnogórskiego, zbierania fachowej literatury, urządzenia muzeum podziemnego w zabytkowej kopalni pokazowej, zorganizowania muzeum regionalnego ziemi tarnogórskiej, organizowania spotkań odczytowo-dyskusyjnych, imprez obrazujących tradycje i historię Ziemi Tarnogórskiej, wydawanie i publikowanie materiałów informacyjno-historycznych, a także powiązanie przeszłości historycznej z teraźniejszością. Od początku Stowarzyszenie spotykało się z przychylnością dla swoich przedsięwzięć i inicjatyw ze strony ówczesnych władz wszystkich szczebli oraz lokalnej społeczności.

Udostępnienie fragmentu podziemi do zwiedzania – Sztolnia Czarnego Pstrąga

Z chwilą powstania Stowarzyszenia przystąpiono do realizacji głównego celu tj. udostępnienia turystom fragmentu podziemi tarnogórskich. Pod kierownictwem Wilhelma Błaszczyka - absolwenta Szkoły Górniczej w Tarnowskich Górach i technika górniczego, Sekcja Ochrony Zabytków Podziemnych SMZT rozpoczęła w marcu 1954. r. eksplorację podziemnych wyrobisk. Liderem tej grupy był Czesław Piernikarczyk, kontynuator rodzinnego pomysłu zbudowania Kopalni Pokazowej. Grupa oceniła stan Sztolni Głębokiej Fryderyk jako względnie dobry, nie wymagający większych nakładów finansowych.

W związku z tym, iż uruchomienie Kopalni Zabytkowej wiązała się z koniecznością dużego wkładu finansowego, Czesław Piernikarczyk podjął decyzję, aby w pierwszej kolejności rozpocząć prace nad udostępnieniem fragmentu sztolni dla celów turystycznych. Opracowano wstępny projekt sztolni o długości ok 600 m, który nazwano Sztolnią Czarnego Pstrąga. Ustalono, iż trasa będzie znajdowała się pomiędzy dwoma szybami wentylacyjnymi o numerach 13 i 17. Ponieważ stan szybu nr 13 rozeznano w wigilię świąt Bożego Narodzenia, zaś szybu nr 17 w ostatni dzień roku 1956, nadano im nazwy „Ewa” i „Sylwester”.

Pierwsze roboty przy udostępnianiu obiektu rozpoczęto 15 lipca 1957 r. Polegały one m.in. na usuwaniu zatorów w sztolni, wykonaniu instalacji oświetleniowej oraz zleceniu prac architektonicznych na wykonanie budynków nadszybia, konstrukcji schodowych, przystani podziemnych. Równolegle z pracami remontowymi rozpoczęto przygotowania do uruchomienia ruchu turystycznego i tak pierwsze grupy zwiedzające Sztolnię zeszły w podziemia we wrześniu 1957. Wejście nastąpiło szybem Ewa, a następnie w podziemiach goście przepłynęli odcinek ok 300 m. w kierunku szybu Sylwester i nastąpił powrót do Ewy.

Udostępnienie do zwiedzania podziemi Zabytkowej Kopalni Srebra

W listopadzie 1954 r. Stowarzyszenie powołało zespół specjalistów w celu opracowania wstępnego projektu uruchomienia do zwiedzania Zabytkowej Kopalni Srebra. Na podstawie map górniczych zespół zaproponował trzy warianty podziemnych tras turystycznych, ale ostatecznie wybrano wariant w trójkącie między szybami: Anioł, Szczęść Boże i Żmija.

W tym samym roku rozpoczęto wstępne prace związane z odgruzowaniem szybu Anioł. Z kolei Akademia Górniczo-Hutnicza zajęła się niwelacją terenu w rejonie szybu. Załatwiano również formalności co do uregulowania własności gruntu

Prace nabrały jednak tempa dopiero po uruchomieniu Sztolni. Głównym inwestorem zostało wówczas Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, a nadzór nad robotami powierzono – sprawdzonemu przy uruchamianiu Sztolni – doskonałemu fachowcowi inż. Franciszkowi Garusowi. W celu koordynacji prac, opiniowania projektów i zapewnienia środków finansowych powołano w lipcu 1958 r. Społeczny Komitet Odbudowy Kopalni Zabytkowej. Rok później zatwierdzono projekt wstępny, który wykonał inż. architekt R. Witwicki.

Lata 60. XX w.

W marcu 1960 r. Społeczny Komitet powierzył dalszą budowę Stowarzyszeniu. Koszty inwestycji oszacowano na 33 mln zł. Dotacje na to przedsięwzięcie miały pochodzić m.in. ze Społecznego Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy, Funduszu Rozwoju Turystyki, dotacji z Ministerstwa Kultury i zakładów pracy. Największą pomoc udzieliła jednak Wojewódzka Rada Narodowa. Do Stowarzyszenia zaczęły także wpływać deklaracje fundatorskie od różnych instytucji i zakładów pracy w zakresie nieodpłatnego wykonania dokumentacji, dostarczenia maszyn, urządzeń, materiałów budowlanych, a także środków finansowych.

Równolegle z pracami własnych brygad Stowarzyszenia roboty wykonywane były przez inne branżowe przedsiębiorstwa, które od lutego 1960 r. rozpoczęły prace górniczo-porządkowe w wyrobiskach górniczych na podstawie dokumentacji technicznych i planu ruchu zatwierdzonego przez Okręgowy Urząd Górniczy w Bytomiu

W 1967 r. tempo prac zostało gwałtownie zatrzymane w wyniku nagłego wypływu kurzawki (mieszaniny wody z iłami), która z wielką siłą uderzyła w pracujących górników. W wyniku tego wypadku zmarł kierownik budowy inż. Franciszek Garus, człowiek związany od początku z odbudową Kopalni Zabytkowej. W wyniku tego wypadku prace zostały na pół roku zatrzymane. Równolegle z pracami prowadzonymi pod ziemią, prowadzone były roboty na powierzchni, które obejmowały powstanie takich obiektów, jak: budynek nadszybia i muzeum, budynek maszyny wyciągowej, wieża szybowa, podstacja transformatorowa, magazyn smarów i olejów, kotłownia. Wybudowanie w pierwszej kolejności budynku maszyny wyciągowej umożliwiło w połowie 1968 roku rozpoczęcie montażu maszyny wyciągowej i wieży szybowej. Inwestycja napotykała na wiele trudności spowodowanych częstą rotacją firm budowlanych.

Lata 70. XX w.

Zbliżała się 450. rocznica założenia Wolnego Górniczego Miasta Tarnowskie Góry. Dla uczczenia tego wydarzenia wyznaczono termin ukończenia robót i oddanie do ruchu Kopalni Zabytkowej na wrzesień 1976 r. Dotrzymanie tego terminu wymagało pełnej mobilizacji zarówno inwestora, jak i wykonawców robót. Oficjalne otwarcie kopalni nastąpiło 5 września 1976 r.

Budowa Skansenu Maszyn Parowych

Równolegle z uruchamianiem trasy Kopalni Zarząd SMZT powołał w październiku 1973 r. Społeczny Komitet Budowy Skansenu Maszyn Parowych i Kotłów. Idea zorganizowania takiego miejsca tuż przy budynku kopalni zrodziła się pod koniec lat 60-tych XX w. Zadecydowała o tym historia i tradycja miasta.

Eksponaty zaczęto gromadzić od 1971 r. Zamiarem Stowarzyszenia było wyeksponowanie starych maszyn parowych wszystkich typów, kopalnianych maszyn wyciągowych, napędów parowych do pomp i agregatów prądotwórczych, pojazdów o napędzie parowym oraz kotłów parowych różnych typów wielorakiego stosowania. W ciągu dwóch lat zgromadzono – aż 21 parowozów, 7 pomp i kotłów. Dziś Skansen liczy ponad 30 zabytkowych eksponatów. Opiekuje się nimi Sekcja Skansenu Maszyn Parowych SMZT, która nie tylko je konserwuje, ale także zajmuje się pozyskiwaniem nowych okazów.

Pozostałe zasługi dla miasta i regionu

Obraz działalności Stowarzyszenia tworzą określone efekty i dokonania na przestrzeni kilkudziesięcioletniej pracy społecznej na rzecz miasta i regionu tarnogórskiego. W tym miejscu należy przytoczyć przede wszystkim te, które na trwałe wpisały się w jego historię. Dokonano rejestracji wszystkich obiektów zabytkowych na terenie miasta i okolic, opracowano wykaz stanu istniejącego oraz zniszczonych obiektów i budowli zabytkowych, opracowano i umieszczono na zabytkach tablice informacyjne i pamiątkowe.

1953

Dzięki staraniom Stowarzyszenia uratowano od zniszczenia powstały w latach 50-tychy Rezerwat Segiet leżący w szczytowych partiach Srebrnej Góry, na granicy Bytomia i Tarnowskich Gór. Zabytkowemu kompleksowi leśnemu, wpisanemu w lipcu 2017 r. wraz z krajobrazem Srebrnej Góry na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, zagrażały wówczas prażalnie dolomitów budowane w okolicy rezerwatu.

1955

W 1955 r. członkowie Stowarzyszenia zagospodarowali teren po dawnym domu zbornym górników przy Placu Gwarków i ustawili tam słynną Dzwonnicę Gwarków, przetransportowaną z Bobrownik Śląskich.

Na Rynku tarnogórskim ustawiono, według starych szkiców, studnię miejską i fontannę, według projektu Wernera Lubosa.

1957

Zabezpieczono i odbudowano w latach 1957 – 1958 zabytkowy budynek „Sedlaczka” przy Rynku nr 1. Na pierwszym piętrze urządzono, staraniem Stowarzyszenia, muzeum regionalne, zaś na parterze stylową restaurację i winiarnię.

Festiwal górniczy

1957

Impreza, która przyniosła szczególną sławę i rozgłos Stowarzyszeniu były organizowane przez przeszło 30 lat (1957 – 1988) „Dni Tarnogórskich Gwarków”. Cykliczne święto miasta, obchodzone wedle starych tradycji górniczych, zyskało od początku ogromne uznanie mieszkańców. W ramach festiwalu organizowane były coroczne konferencje naukowe i popularnonaukowe poświęcone tematyce historycznej i współczesnej dziedzictwa przemysłowego ziemi tarnogórskiej. Impreza odbywają się co roku, zawsze we wrześniu. Od 1990 r. organizatorem „Gwarków” jest Urząd Miasta Tarnowskie Góry i Tarnogórskie Centrum Kultury.

1958

Należy także wspomnieć, że 1 maja 1957 roku powołało do życia tygodnik „Gwarek”, który wydawany był i prowadzony przez Stowarzyszenie do 1958 roku. Do dziś tygodnik cieszy się dużą popularnością wśród mieszkańców.

1965

Stowarzyszenie uratowało także od zniszczenia zabytkowe kamienice przy ul. Gliwickiej 2 i 4, tworząc w nich w latach 60-tych XX w. swoją siedzibę i bazę noclegową dla grup wycieczkowych.

W utworzonym muzeum regionalnym zorganizowano wiele ciekawych wystaw, na których zaprezentowano zbiory związane z przeszłością miasta, z górnictwem oraz rzemiosłem tarnogórskim. Przygotowano szereg wystaw poświęconych malarstwu, sztuce ludowej i historii Powstań Śląskich.

Nagrody i wyróżnienia

Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej to instytucja ciesząca się szczególnym uznaniem. Organizacja włącza się bardzo aktywnie do wielu przedsięwzięć i działań kulturotwórczych. Szeroka działalność społeczno-kulturalna Stowarzyszenia uhonorowana, została wieloma nagrodami, odznaczeniami i wyróżnieniami.

Strażnik Dziedzictwa Rzeczpospolitej (2013)

Statuetka Pro Publico Bono (2008)

Nagrodę imienia Wojciecha Korfantego za całokształt pracy na rzecz rozwoju kultury na Śląsku (1997)

Srebrne Skrzydła (2012)

Złota odznaka zasłużony dla woj. Śląskiego (2013)

Certyfikat za Najlepszy Produkt Turystyczny (2014)

Nagroda Orła i Róży (2016)

Podziękowania od Marszałka Woj. Śląskiego i Burmistrza Miasta za wkład na rzecz wpisu zabytków pogórniczych miasta na Listę UNESCO (2017)

Chcesz poznać pełną historię organizacji?

W celu zapewnienia maksymalnej wygody użytkowników przy korzystaniu z witryny ta strona stosuje pliki cookies.

Zostań Patronem